Cách xưng hô của người Saigon
.jpg)
Chuyện con gái Saigon "mỏ" có cong không thì hông biết, chỉ biết con gái Saigon có cái dẫu môi cong cong dễ làm chết người lắm, nhất là khi cánh môi be bé ấy cong lên một chữ "hônggg…" khi đứa con trai rủ rê đi đâu, năn nỉ gì đó. Lúc đó, lấy gương ra soi, chắc cái mặt của đứa con trai đó tội lắm. Mà con gái Saigon có điệu đà, õng ẹo chút thì mới đúng thiệt là con gái Saigon. Ai mà chẳng biết vậy. Gọi đó là cái duyên ngầm của người con gái đất Gia Định cũng chẳng có gì sai. Ai hiểu được sẽ thấy sao mà yêu mà thương đến vậy…
Có dạo đọc trong một bài viết về Saigon – Gia Định của nhà văn Sơn Nam, thấy ông viết giọng Saigon, cũng như văn hóa và con người Saigon là một sự pha trộn và giao thoa đến hợp nhất của nhiều nơi. Đó là những người Chăm bản địa, những người khách Hoa, những người miền Trung đầu tiên đến đất Gia Định…Từ đó hình thành một loại ngôn ngữ vừa bản địa, vừa vay mượn của những người đi mở đất…
Giọng người Saigon được xem là giọng chuẩn của miền Nam, cũng như giọng người
Hà Nội được xem là giọng chuẩn của người miền Bắc. Giọng chuẩn tức là giọng
không pha trộn, không bị cải biến đi qua thời gian. Như nói về giọng chuẩn của
người Hà Nội, người ta nói đến cái giọng ấm nhẹ, khi trầm khi bổng, khi sắc khi
thanh, và chẳng ai phủ nhận người Hà Nội nói chuyện rất hay và “điêu luyện”.
Cái “điêu luyện” ấy như thuộc về bản chất của người Hà Nội mà chỉ người Hà Nội
mới có được. Nếu nói là người Việt Nam nói như hát, thì đúng ra chỉ có người Hà
Nội là “nói như hát” mà thôi, họa chăng chỉ có giọng Huế của người con gái Huế
trầm tư mới cùng được ví von thế…
Người Saigon thì khác, giọng Saigon cũng khác. Không ngọt ngào… mía lùi như một
số người dân Tây Nam Bộ ven vùng sông nước mênh mang chín rồng phù sa, không
nặng nề cục mịch như người miền Đông Nam Bộ nóng cháy da thịt, giọng người Saigon
cũng ngọt, nhưng là cái ngọt thanh hơn, nhẹ hơn. Đó là chất giọng “thành thị”
đầy kiêu hãnh của người Saigon, chẳng lẫn vào đâu được mà dù người khác có bắt
chước cũng khó lòng. Dường như qua nhiều năm cùng với đất Gia Định – Saigon phù
hoa trong nhịp sống, trong đổi mới và phát triển, thì giọng nói của người Saigon
cũng trở nên “cao sang” hơn. Dù vậy, có cái “thanh” của một vùng đất một thời
là thủ phủ Nam Bộ, nhưng cũng chẳng mất đi đâu cái mộc mạc không bỏ được của
cái gốc chung Nam Bộ.
Giọng người Saigon nói lên nghe là biết liền. Ngồi nghe hai người Saigon nói
chuyện cùng nhau ở một quán nước, bên đường hay qua điện thoại, dễ dàng nhận ra
họ. Cái giọng không cao như người Hà Nội, không nặng như người Trung, mà cứ
ngang ngang sang sảng riêng…Mà điều đặc biệt trong cách người Saigon nói chuyện
cùng nhau là mấy từ “nghen, hen, hén” ở cuối câu… Người miền khác có khoái, có
yêu người Saigon thì cũng vì cách dùng từ “nghen, hen” này.
Khách đến nhà chơi, chủ nhà tiếp. Khách về, cười rồi buông một câu “Thôi, tôi
dìa nghen!” – Chủ nhà cũng cười “Ừ, dzậy anh dìa hen!”. Nói chuyện điện thoại
đã đời, để kết câu chuyện và cúp máy, một người nói “Hổng còn gì nữa, dzậy thôi
hen!” “thôi” ở đây nghĩa là dừng lại, kết thúc, chấm dứt gì đó. Hai đứa bạn nói
chuyện cùng nhau, bắt gặp cái gì vui, quay đầu sang đứa kế bên “Hay hén mậy?”
bằng giọng điệu thoải mái…
Giọng người Saigon đôi khi diễn đạt cùng một câu nói, nhưng lại bằng nhiều cung
bậc giọng điệu khác nhau lại mang ý nghĩa khác nhau. Đám nhỏ quậy, nghịch phá,
người chị mắng, giọng hơi gằn lại và từng tiếng một, có chút hóm hỉnh trong đó
“Dzui dzữ hen!”. Đám bạn cùng tuổi, ngồi chơi chung, cười đùa, một người nói
giọng cao cao vui vẻ “Dzui dzữ hen!”… Người Saigon có thói quen hay “đãi” giọng
ở chữ cuối làm câu nói mang một sắc thái khác khi hờn giận, khi đùa vui như
“Hay dzữuuu”, “Giỏi dzữưưu…!”
Nghe người Saigon nói chuyện, trong cách nói, bắt gặp “Thôi à nghen” “Thôi à!”
khá nhiều, như một thói quen và cái “duyên” trong giọng Saigon. Người Saigon
nói chuyện, không phát âm được một số chữ, và hay làm người nghe lẫn lộn giữa
âm “d,v,gi” cũng như người Hà Nội phát âm lẫn các từ có phụ âm đầu “r” vậy.
Nói thì đúng là sai, nhưng viết và hiểu thì chẳng sai đâu, đó là giọng Saigon
mà, nghe là biết liền. Mà cũng chẳng biết có phải là do thật sự người Saigon
không phát âm được những chữ ấy không nữa, hay là do cách nói lẫn từ “d,v,gi”
ấy là do quen miệng, thuận miệng và hợp với chất giọng Saigon.. Ví như nói “Đi
chơi dzui dzẻ hen mậy!” thì người Saigon nói nó… thuận miệng và tự nhiên hơn
nhiều so với nói “Đi chơi vui vẻ hen!”. Nói là “vui vẻ” vẫn được đấy chứ nhưng
cảm giác nó ngường ngượng miệng làm sao đó. Nghe một người Saigon phát âm những
chữ có phụ âm "v" như "về, vui, vườn, võng" nó cảm giác sao
sao á, không đúng là giọng Saigon chút nào…
Nhìn lại một quãng thời gian hơn 300 năm hình thành và phát triển của Saigon từ
Phiên Trấn, Gia Định Trấn, Gia Định Thành, Phiên An, Gia Định Tỉnh…cho đến Saigon,
dân Saigon đã là một tập hợp nhiều dân tộc sinh sống như Việt, Hoa, Kh’mer…Các
sử sách xưa chép lại, khi người Việt bắt đầu đến Đồng Nai – Gia Định thì người
Kh’mer đã sinh sống ở đây khá đông, rồi tiếp đó là người Hoa, và một số người
tộc láng giềng như Malaysia, Indonesia (Java) cũng có mặt. Sự hợp tụ này dẫn
đến nhiều sự giao thoa về mặt văn hóa, làm ăn, cũng như những mặt khác của đời
sống, trong đó dĩ nhiên phải nói đến ngôn ngữ.
Tiếng nói của người Saigon không chỉ thuần là tiếng Việt, mà còn là sự học hỏi,
vay mượn nhiều từ ngữ của dân tộc bạn, đâm ra mang nhiều “hình ảnh” và “màu
sắc” hơn. Những từ như “lì xì, thèo lèo, xí mụi, cũ xì…” là mượn, những từ như
“xà quầng, mình ên…” là của người Kh’mer. Nói riết đâm quen, dần dần những từ
ngữ đó, những tiếng nói đó được người dân Saigon sử dụng một cách tự nhiên như
của mình, điều đó chẳng có gì lạ…Thêm vào đó, nó được sửa đổi nhiều cho phù hợp
với giọng Saigon, thành ra có những nét đặc trưng riêng.
Vậy nói cho cùng thì người Saigon cũng có những tiếng gọi là “tiếng địa phương”
(local dialect !?). Những tiếng này thể hiện rõ nhất khi người Saigon nói
chuyện cùng người miền khác. Nghe một người Saigon nói chuyện cùng một người khác
vùng, dễ dàng nhận ra những khác biệt trong lời ăn tiếng nói giữa hai người,
hai miền. Có một số từ người Saigon nói, người miền khác nghe rồi…cười vì chưa
đoán ra được ý. Cũng như khi nghe người Huế dùng một số từ lạ lạ như “o, mô,
ni, chừ, răng…” trong khi nói chuyện vậy thôi. Khác là mấy tiếng người Saigon
nói, vẫn có chút gì đó nó…vui vui tai, là lạ, ngồ ngộ làm sao.
Người Saigon nói riêng và miền Nam nói chung, có thói quen dùng từ
"dạ" khi nói chuyện, khác với người miền Bắc lại dùng từ
"vâng". Để ý sẽ thấy ít có người Saigon nào nói từ "vâng".
Khi có ai gọi, một người Saigon nói "vâng!" là trong dáng dấp của câu
nói đó có giọng đùa, cười cợt.. Khi nói chuyện với người lớn hơn mình, người
dưới thường đệm từ "dạ" vào mỗi câu nói. "Mày ăn cơm chưa con ?
– Dạ, chưa!"; "Mới dìa/dzề hả nhóc? – Dạ, con mới!"… Cái tiếng
"dạ" đó, không biết sao trong cảm giác nghe của một người Saigon với
một người Saigon thấy nó "thương" lạ…dễ chịu mà gần gũi, nhẹ nhàng mà
tình cảm lắm lắm. Cảm giác nó thật riêng so với những nơi khác. Nghe một tiếng
"dạ" là biết ngay tên này là dân miền Nam cái đã rồi hẳn hay…
Một người miền khác, có thể là Bắc hoặc Trung, diễn tả một khoảng thời gian
ngắn vài ngày thì nói “Từ bữa đó đến bữa nay”, còn người Saigon thì nói “Hổm
nay”, “dạo này”…người khác nghe sẽ không hiểu, vì nói chi mà ngắn gọn ghê. (Lại
phát hiện thêm một điều là người Saigon hay dùng từ “ghê” phía sau câu nói để
diễn tả một sắc thái tình cảm riêng. Tiếng “ghê” đó chẳng hàm ý gì nhiều, nó
mang ý nghĩa là “nhiều”, là “lắm”. Nói “Nhỏ đó xinh ghê!” nghĩa là khen cô bé
đó xinh lắm vậy.)
Lại so sánh từ “hổm nay” với “hổm rày” hay nghe ở các vùng quê Nam Bộ, cũng một
ý nghĩa như nhau, nhưng lại không hoàn toàn giống nhau. Nghe người Saigon dùng
một số từ “hổm rày, miết…” là người Saigon bắt chước người miền sông nước vậy.
Nhưng nghe vẫn không trái tai, không cảm thấy gượng, vì trong người Saigon vẫn
còn cái chất Nam Bộ chung mà.
Nghe một đứa con trai Saigon nói về đứa bạn gái nào đó của mình xem…”Nhỏ đó
xinh lắm!”, “Nhỏ đó ngoan!”…Tiếng “nhỏ” mang ý nghĩa như tiếng “cái” của người
Hà Nội. Người Saigon gọi “nhỏ Thuý, nhỏ Lý, nhỏ Uyên” thì cũng như “cái Thuý,
cái Uyên, cái Lý” của người Hà Nội thôi.
Nói một ai đó chậm chạp, người Saigon kêu “Thằng đó làm gì mà cứ cà rề cà
rề…nhìn phát bực!” Nghe cứ như là đùa, chẳng làm câu nói nặng nề lắm. Một người
lớn hơn gọi “Ê, nhóc lại nói nghe!” hay gọi người bán hàng rong “Ê, cho chén
chè nhiều nhiều tiền ít coi!”… “Ê” là tiếng Saigon đó, coi gọi trổng không vậy
mà chẳng có ý gì đâu, có thể nói đó là thói quen trong cách nói của người Saigon.
Mà người Saigon cũng lạ, mua hàng gì đó, thường “quên” mất từ “bán”, chỉ nói là
“cho chén chè, cho tô phở”… “cho” ở đây là mua đó nghen.
Nghe người Saigon nói chuyện với nhau, thường bắt gặp thế này “Lấy cái tay ra
coi!” “Ngon làm thử coi!” “Cho miếng coi!” “Nói nghe coi!”… “Làm thử” thì còn
“coi” được, chứ “nói” thì làm sao mà “coi” cho được nè ? Vậy mà người Saigon
lại nói, từ “coi” cũng chỉ như là một từ đệm, dân Saigon nói dzậy mà. Ngồi mà
nghe người Saigon nói chuyện cùng nhau thì quái lắm, lạ lắm, không ít người sẽ
hỏi “mấy từ đó nghĩa là gì dzậy ta ?” – Mà “dzậy ta” cũng là một thứ “tiếng địa
phương” của người Saigon à. Người Saigon có thói quen hay nói “Sao kỳ dzậy ta?”
“Sao rồi ta?” “Được hông ta?”…Nghe như là hỏi chính mình vậy đó, mà…hổng phải
dzậy đâu nghen, kiểu như là nửa hỏi người, nửa đùa đùa vậy mà.
Tiếng Saigon là thế đó, nếu bạn giả giọng Saigon nói chuyện, dù có giống cách
mấy mà bỏ quên mấy tiếng đệm, mấy tiếng Saigon riêng riêng này thì đúng là…
“bạn hông biết gì hết chơn hết chọi!”
Mà giọng Saigon đã thế, cách người Saigon xưng hô, gọi nhau cũng có phần mang
“màu sắc” riêng.
Người Saigon có cái kiểu gọi “Mày” xưng “Tao” rất “ngọt”. Một vài lần gặp nhau,nói
chuyện ý hợp tâm đầu một cái là người Saigon mày tao liền. Nếu đúng là dân Saigon,
hiểu người Saigon, yêu người Saigon sẽ thấy cách xưng hô ấy chẳng những không
có gì là thô mà còn rất ư là thân thiện và gần gũi.
Mày-tao là kiểu xưng hô hay thấy trong mối quan hệ bạn bè của người Saigon.
Cách xưng-hô này thấy dàn trải từ đủ các mối quan hệ bạn bè; từ bạn học giữa
mấy đứa nhóc chút xíu, cho đến mấy bác mấy anh lớn lớn tuổi. Hổng biết cái máu
dân Saigon nó chảy mạnh quá hay sao mà thấy mấy cách gọi này nó…tự nhiên và dễ
nói hơn là mấy từ như "cậu cậu – tớ tớ" của miền Bắc. Nói chuyện bạn
bè với nhau, thân thiết mà gọi mấy tiếng mày mày tao tao thì nghe thật sướng,
thật thoải mái tự nhiên, và khoai khoái làm sao ấy. Gọi thế thì mới thiệt là
dân Saigon.
Đấy là ngang hàng, ngang vai vế mà gọi nhau, chứ còn như đám nho nhỏ mà gặp
người lớn tuổi hơn, đáng bậc cha, chú thì khác. Khi ấy “tụi nhỏ” sẽ gọi là chú,
thím, cô, dì, hay bác và xưng “con” ngọt xớt. Có vẻ như người Saigon
"ưa" tiếng chú, thím, dì, cô hơn; cũng như đa phần dân miền Nam khác
vậy mà. Mà có lẽ cách gọi này cũng còn tuỳ vào việc ước lượng tuổi của người
đối diện. Gặp một người phụ nữ mà mình nhắm chừng tuổi nhỏ hơn mẹ mình ở nhà
thì "Dì ơi dì…cho con hỏi chút…!" – còn lớn hơn thì dĩ nhiên là
"Bác ơi bác…" rồi.
Những tiếng mợ, thím, cậu,… cũng tùy vào vai vế và người đối diện mà gọi. Có
người chẳng bà con thân thuộc gì, nhưng là bạn của ba mình, lại nhỏ tuổi hơn,
thế là gọi là chú và vợ của chú đó cứ thế gọi luôn là thím. Gọi thì gọi thế,
còn xưng thì xưng “con” chứ không phải “cháu cháu” như một số vùng khác. Cái
tiếng “con” cất lên nó tạo cho người nghe cảm giác khoảng cách giữa mình với
đứa nhỏ đang nói kia tự dưng… gần xịt lại. Nghe sao mà quen thuộc, và gần gũi
đến lạ lùng. Tự dưng là thấy có cảm tình liền
Người Saigon cũng có thói quen gọi các người trong họ theo… số. Như anh Hai,
chị Ba, thím Tư, cô Chín, dượng Bảy, mợ Năm…Mà nếu anh chị em họ hàng đông
đông, sợ gọi cùng là chị Hai, anh Ba mà hổng biết nói về ai thì dzậy nè, thêm
tên người đó vào. Thành ra có cách gọi: chị Hai Lý, chị Hai Uyên, anh Ba Long,
anh Ba Hùng…
Thêm nữa, nếu mà anh chị em cùng nhà thì tiếng "anh-chị-em" đôi khi
được… giản lược mất luôn, trở thành "Hai ơi Hai, em nói nghe nè…" và
"Gì dzạ Út ?"…Tôi thích cách gọi này, đâm ra ở nhà gọi Dì Út tôi chỉ
là một tiếng Út gọn lỏn. Có chuyện nhờ là cứ "Út ơi… con nhờ chút!"
hoặc với mấy chị tôi thì "Hai ơi Hai… em nói nghe nè!".
Cách gọi này của người Saigon nhiều khi làm người miền khác nghe hơi…rối. Có
lần, kể cho người bạn ở Hà Nội nghe về mấy người anh chị trong gia đình. Ngồi
kể lể "anh Hai, chị Hai, dì Hai, Út, cậu Hai, mợ Hai, chú Ba…" một
hồi cái bị kêu là hổng hiểu, xưng hô gì rối rắm quá chừng, làm phải ngồi giải
thích lại suốt một hồi…lâu.
Cách xưng hô của người Saigon là vậy. Nghe là thấy đặc biệt của cả một mảnh đất
miền Nam sông nước.
Cứ thế, không sang trọng, điệu đà như giọng người dân đất Bắc, cũng chẳng trầm
lắng, thanh thanh như tiếng Huế Thần Kinh, cái giọng Saigon đi vào tai, vào
lòng, vào cách cảm, và nỗi nhớ nhung của người Saigon lẫn dân miền khác bằng sự
ngọt ngào, bằng cái chân chất thật thà của truyền thống xa xưa, và bằng cả cái
“chất Saigon” chảy mạnh trong từng mạch máu người dân Saigon. Đi đâu, xa xa Saigon,
bỗng dưng nghe một tiếng “Dạ!” cùng những tiếng “hen, nghen” lại thấy đất Saigon
như đang hiện ra trước mắt với những nhớ thương…
Hải Phan ( Tác giả )
llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll